De Zuid-Afrikaanse regering heeft Eugene de Kock vandaag gratie verleend. De man die in Zuid-Afrika bekend staat als ‘Prime Evil’ komt binnenkort vrij na ruim twintig jaar gevangenschap. Hij heeft iets meer dan een tiende van zijn straf (212 jaar) uitgezeten.

Het is een terechte beslissing die werd genomen op grond van een twijfelachtige motivatie. De minister van justitie beargumenteerde de gratieverlening met de mededeling dat deze het ‘proces van nationale verzoening’ dient. De vraag is dan op welke wijze? Ik denk dat maar weinig blanke Zuid-Afrikanen De Cock, die als een van de aanvoerders van de vroegere doodseskaders een monsterlijke staat van dienst heeft, nog beschouwen als één van hen. Dat de man vrijkomt, zal men dan ook niet beschouwen als een gebaar naar de blanken. Wel maakt de gratieverlening een einde aan een ongerechtigheid die symptomatisch is voor het Zuid-Afrikaanse verzoeningsproces. Dat proces kreeg destijds een enorme impuls met de instelling van een ‘waarheidscommissie’. De uiteindelijke effecten van het werk van deze commissie zullen zich pas over decennia laten meten. Wat al vaststaat zijn de talrijke omissies en tekortkomingen in het werk van de commissie. Zo werd beoogd dat mensen die zich schuldig hadden gemaakt aan schending van de mensenrechten zich bij de commissie zouden melden en hun verhaal doen. Wie op overtuigende wijze kon duidelijk maken op grond van politieke motieven en in opdracht te hebben gehandeld kwam in aanmerking voor amnestie. De Kock verwierf voor tal van misdaden gratie, maar wist de commissie niet over de gehele linie te overtuigen. De consequentie was een lange gevangenisstraf. Echter, honderden, zo niet duizenden, ontsprongen de dans simpelweg door zich aan het werk van de commissie te onttrekken, en zich niet te melden. Politici en beambten van de veiligheidsdiensten. Nogal wat van De Kock’s opdrachtgevers hebben nooit enige verantwoording afgelegd. Tegen deze achtergrond werd De Kock in de beeldvorming een Kop van Jut aan wie elk onrecht kon worden toegedicht. Het misverstand dat een perfide enkeling – een prime evil – schuld draagt aan excessen in plaats van het systeem zelf leeft nog sterk onder brede lagen van de blanke bevolking. Een gratieverlening zou aan dat misverstand zelfs nieuwe legitimiteit kunnen verlenen. Behalve als De Kock zijn nieuw verworven vrijheid aangrijpt om verdere opening van zaken te geven over die toenmalige opdrachtgevers. Maar mogelijk is de afspraak wel dat hij daarover zwijgt in ruil voor gratie.