Gisteren woonde ik in Amsterdam de negentiende BKB Lezing bij, uitgesproken door de Zuid-Afrikaanse oppositieleider Mmusi Maimane. Hij is sinds enkele jaren de fractievoorzitter van de Democratische Alliantie, een fusie van de vroegere Democratische Partij en de Nationale Partij, die tijdens het gehele apartheidstijdperk aan de macht was.

Maimane is de eerste zwarte leider van de partij die door veel Zuid-Afrikanen nog gezien wordt als een witte partij. Die veroordeling verdient nuance met Maimane in het zadel. Bij de laatst gehouden gemeenteraadsverkiezingen boekte de partij goede resultaten in de meeste grote steden. Na Kaapstad is de partij nu ook, al dan niet in coalitie, aan de macht in Johannesburg, Port Elizabeth en Pretoria.

Dankzij het online platform ENCA overwin ik een ondraaglijke afstand tot Zuid-Afrika door de live streaming van significante gebeurtenissen en debatten in het parlement. Verschillende malen zag ik Maimane in een glansrol President Zuma aan de schandpaal nagelen. Dat Zuma nu nog maar op 18% sympathie onder de bevolking kan rekenen is natuurlijk in de eerste plaats te danken aan zijn machtsmisbruik maar zeker ook aan het virtuoze verbale geweld van Maimane.

Als ouverture hadden de organisatoren van de lezing een Zuid-Afrikaanse jongeman uit Khayelitsha geprogrammeerd. Nergens in de aankondigingen vind ik zijn naam terug maar het klonk als Odwa. Dat was alweer een tijdje terug dat ik een afgeladen zaal zag zwijmelen bij een gloedvol betoog. Odwa had het niet makkelijk gehad in het getto met een moeder die hij op jonge leeftijd verloor en drie of vier broertjes en zusjes waarvoor hij als jongste de broodwinner wilde zijn. Maar het ging nog een tijdje bergafwaarts. Odwa was getuige van het veelvuldige geweld van gangs en werd uiteindelijk ook zelf slachtoffer van een steekpartij. Het bleek een kantelmoment want in het ziekenhuis besefte hij dat het tijd was om het roer om te gooien, om aan te pakken, de schouders eronder te zetten, het heft in eigen handen te nemen. Waarmee werd niet helemaal duidelijk, de boodschap daarentegen was niet mis te verstaan: je kunt alles bereiken als je er maar hard aan werkt.

Met alle respect voor Odwa, ik vond het een pijnlijke boodschap voor het, weer, groeiende leger van jonge werkzoekenden in Zuid-Afrika die alles aanpakken om zicht te krijgen op een betere toekomst. Meestal lukt dat niet, wat ze ook proberen. Het gaat vaak niet vanzelf zolang je maar hard werkt zoals neoliberale ideologen ons willen doen geloven.

Odwa’s verhaal was de perfecte voorzet voor Maimane die in het verhaal de grenzeloze ambitie herkende waarmee hij het zelf ook ver schopte. Het was the spirit waaraan het land zo’n behoefte had. Waarna er een prachtig betoog volgde over de situatie in Zuid-Afrika. Wat een spreker! Hoewel Maimane op kritische vragen over zijn tamelijk religieus-fundamentalistische achtergrond altijd de noodzaak van seculariteit benadrukt, kun je wel horen waar hij zijn sporen verdiende – in een van de happy clappy kerken van Soweto. In goed gekozen bewoordingen schetste hij de racistische puinhopen waarop het nieuwe Zuid-Afrika gebouwd moet worden. Hij bracht een eerbetoon aan Nelson Mandela en zijn beweging die, aldus Maimane, het spoor inmiddels volledig bijster is. De DA-leider beheerst het lingo van de vrijheidsstrijd tot in de details. Er is geen enkele reden om te twijfelen aan de oprechtheid waarmee hij de idealen van die strijd bezingt. Eindelijk heeft zijn partij een leider die de potentie heeft door te breken naar delen van de zwarte bevolking.

Het probleem is dat die partij dat nog mondjesmaat doet. De protesten tegen Zuma in het voorjaar lieten zien dat de DA er in begint te slagen om een deeltje van het zwarte electoraat aan zich te binden. Maar terwijl het ANC in de opiniepeilingen in een vrije val is gekomen – in de meest recente zakte de beweging tot onder de 50% – lijkt de DA daar nauwelijks van te profiteren. De partij blijft steken op de ruim 20% van de stemmen die ze bij de laatste landelijke verkiezingen behaalde. Ook de Economic Freedom Fighters schieten niets op met de afkalvende aanhang van het ANC. Nog maar 23 jaar nadat zwarte Zuid-Afrikanen voor het eerst mochten stemmen lijkt een groeiend aantal kiezers zich af te wenden van de stembus. Men lijkt geen alternatief te herkennen voor het ANC.

Dat heeft vermoed ik vooral te maken met twee dingen. Maimane’s meeslepende lezing kon niet verhullen dat het de partij ontbreekt aan een helder programma dat erop gericht is om de economie toegankelijk te maken voor de massa van zwarte achtergestelden. Daarvoor is een ingrijpende transformatie nodig die tot een eerlijker verdeling van de rijkdom leidt. Dat begrip transformatie is zo’n beetje het kernwoord in alle ANC betogen. De tragiek is dat de kliek rond Zuma de herverdeling van rijkdommen slechts ten goede laat komen aan een elite van graaiers. Dat maakt een transformatie waarvan de massa van zwart Zuid-Afrika profiteert niet minder noodzakelijk. Daarvoor pleiten diegenen in het ANC die ijveren voor een vertrek van Zuma en dat gegeven zou op de teleurgestelde delen van het electoraat wel eens een grotere aantrekkingskracht kunnen uitoefenen dan het zalvende ‘we moeten met zijn allen’ van Mmusi Maimane.

Ik vermoed dat de DA leider dat wel doorheeft. Maar zijn partij is een vat vol tegenstrijdigheden. Uiteindelijk bepalen de belangen van de witte haves nog de grenzen van elke poging om de economie uit het slop te trekken en have nots er toegang toe te geven. Als de oppositie tegen Zuma de strijd in het ANC over enkele maanden in haar voordeel weet te beslechten, heeft de DA het nakijken. Als ze die strijd verliezen, kunnen de kansen van Maimane toenemen. Maar dan is er wel een programma nodig dat noodzakelijke keuzes niet uit de weg gaat.

En dan kampt de DA leider nog met een wispelturige achterban van oude DA (en NP) getrouwen. Telkens als de partij het profiel als progressief alternatief voor het ANC een tikkeltje heeft aangescherpt, duikt er wel weer ergens een racistische tweet op van een gemeenteraadslid dat heimwee heeft naar P.W. Botha of twijfelt aan het vermogen van zwarte Zuid-Afrikanen om iets tot stand te brengen. Of, zoals Maimane’s voorganger Helen Zille onlangs, opeens de drang voelt om de ‘goede kanten’ van het kolonialisme te benadrukken.

Eerder deze week debatteerde het Zuid-Afrikaanse parlement over een DA-voorstel om de Kamer te ontbinden. Er wordt gefluisterd dat het voorstel kon worden ingediend omdat Maimane in het buitenland was. Voor het eerst sinds heel lang verenigden alle partijen zich in grote harmonie met het ANC in hun afkeer van het onzinnige voorstel. De vraag is hoeveel ruimte Mmusi Maimane wordt gegund om de partij ook werkelijk te leiden?

Terecht wees de DA leider er tijdens zijn lezing op dat nieuwe partijen die er bij verkiezingen in Afrikaanse landen in slagen oude bevrijdingsbewegingen uit de macht te stoten het niet per se beter doen. Integendeel. Dat hij de Zuid-Afrikaanse steden waar de DA al dan niet met anderen samen de macht uitoefent als voorbeeld opvoert van goed bestuur, is op zijn minst twijfelachtig. In Johannesburg, Pretoria en Port Elizabeth moet dat nog blijken, men is amper een half jaar aan de macht. In Kaapstad groeit het protest tegen de economische apartheid die zwarte en bruine Zuid-Afrikanen die na de overgang naar democratie toegang kregen tot de binnensteden er weer uitduwen. Als antwoord op deze pijnlijke uiting van gentrificatie en yuppificatie groeit de populariteit van een beweging die actie voert onder het motto ‘reclaiming the city.’ Een aantal gekraakte panden is  vernoemd naar helden uit de anti-apartheidsstrijd.