In Zuid-Afrika is op 89-jarige leeftijd Ruth Mompati overleden. In de jaren vijftig begonnen als typiste in de advocatenpraktijk van Nelson Mandela ontwikkelde ze zich tot één van de iconen van de vrijheidsstrijd in haar land. Haar naam stond echter ook geruime tijd symbool voor een bekrompen en discriminerende benadering van homoseksualiteit. En later voor het vermogen om van inzicht te veranderen.

In augustus 1987 werd Mompati samen met haar collega Solly Smith door een Brits homoblad geïnterviewd over de rechten van homo’s en lesbo’s in een toekomstig democratisch Zuid-Afrika. ‘Gelijke rechten voor homo’s? Rechten voor groepen? Die verlenen we ook niet aan bloemverkopers’, schamperde Mompati. Rechten voor de zwarte meerderheid, daar ging het om, vulde Smith, die later werd ontmaskerd als een infiltrant die voor het apartheidsregime werkte, aan.

Gegeneerd brachten mijn collega’s bij de Anti Apartheids Beweging Nederland het interview destijds ter sprake. Voelde ik me door de uitspraken gekwetst? Niet heel erg, ik houd wel van een beetje tegenstand. De collega’s distantieerden zich met nadruk. Op aandringen van Britse activisten nam Thabo Mbeki namens het ANC-bestuur afstand van de woorden van Mompati en Smith. In een toekomstig Zuid-Afrika zou de privacy van een ieder gerespecteerd worden, niemand diende zich te mengen in de slaapkameraangelegenheden van een ander, liet Mbeki weten. Het was geruststellend maar een nog niet heel bevrijd, dit ‘doe wat je wilt zolang je het maar voor jezelf houdt’.

Inmiddels is de ‘vrijheid van seksuele oriëntatie’ al bijna twintig jaar in de Zuid-Afrikaanse grondwet verankerd,  het homohuwelijk toegestaan evenals adoptie door homoseksuele paren. Enzovoorts.

Begin deze maand werd het incident uit 1987 nog eens opgerakeld in een artikel in de uitstekende online krant Daily Maverick. Mompati kwam er niet best vanaf. Vervolgens werd de auteur van het artikel erop gewezen dat Mompati haar woorden tien jaar geleden had teruggenomen. Reden voor de auteur om het artikel te herzien. ( http://www.dailymaverick.co.za/article/2015-05-19-op-ed-straightening-the-record-on-mompati-and-gay-rights/#.VWGQecIw9jo ) De kleine anekdote die aan Mompati’s ‘bekering’ vooraf ging, is veelzeggend voor de ontwikkeling van veel van haar voormalige strijdmakkers. Graeme Reid, auteur van verschillende boeken over de homostrijd in Zuid-Afrika, memoreert het contact dat hij met Mompati zocht en haar aanvankelijke ongemak toen hij het incident ter sprake bracht. ‘Ik werd overvallen door de interviewer’, zegt Mompati, ‘had er helemaal niet over nagedacht’. Vervolgens nodigt Reid haar uit het voorwoord te schrijven voor de essaybundel ‘Sex & Politics in South Africa’, die hij samen met Neville Hoad en Karen Marten redigeert. Mompati stemt toe en schrijft: ‘I thought that it was a European problem. (…) But times change and attitudes change. (…) Looking back, I like to think that the debate that was sparked by that interview had a positive outcome’.