Maandagavond 30 november 2020 zendt de VPRO The Hunt for Gadaffi’s Billions uit. De documentaire van Misha Wessel en Thomas Blom vertelt het verhaal van een van de grootste wegsluisoperaties uit onze geschiedenis. In de aanloop naar zijn val in oktober 2011 besluit kolonel Gadaffi een deel van zijn vermogen in Zuid-Afrika te parkeren. Voor het geval dát. Na zijn dood zoeken premiejagers naar dit vermogen. Schattingen lopen uiteen maar het is aannemelijk dat het om miljarden dollars gaat.

De bloedstollende reconstructie voert de kijker naar een schaduwwereld van hele en halve criminelen, voormalige spooks, politici en zakenmensen. De nieuwe machthebbers in Libië stellen de schatgravers een premie van 10% van het gevonden vermogen in het vooruitzicht. De kans om in één klap stinkend rijk te worden doet alle grenzen en vroegere politieke affiniteiten vervagen.

Enter Jacob Zuma. Eerst belooft de toenmalige president van Zuid-Afrika de Libische oppositie om Gadaffi te zullen overhalen terug te treden. Maar na een bezoek aan Tripoli blijkt hij van mening veranderd en laat hij de oppositie weten dat Gadaffi aanblijft. “Mandela zou zich schamen voor je gedrag”, bijt een van de Libische politici hem toe. Het heeft er alle schijn van dat tijdens Zuma’s bezoek afspraken zijn gemaakt over het transport in tientallen vluchten van cash dollars naar de Waterkloof vliegbasis nabij Pretoria. Vermoedelijk werd Zuma een rijkelijke beloning in het vooruitzicht gesteld. Waar is dat geld na Gadaffi’s dood gebleven?

De documentairemakers slagen erin om een complexe intrige met tal van spelers op inzichtelijke en meeslepende wijze over het voetlicht te brengen. De zoektocht blijft, ook zonder een spectaculaire ontknoping, van de eerste tot de laatste minuut boeien. De toon is feitelijk hetgeen bijdraagt aan het gezag van het betoog. Aan dramatisch effectbejag ontbreekt het. We worden meegevoerd in een wereld waarin toch net iets meer mensen niet deugen dan Rutger Bregman ons wil doen geloven.

In een opzicht ontspoort de documentaire een beetje. Jammer genoeg gaat het hier om een facet waarmee de makers veel aandacht trekken. Ze voeren Zuma’s vermoedelijke betrokkenheid bij wat in feite een immense plundering van de Libische staatskas is terug op de band tussen het ANC en Gadaffi die groeide in de jaren van de strijd tegen apartheid. Het is een band die door Nelson Mandela na zijn vrijlating nog verder zou zijn aangehaald. Hier slaat de documentaire de plank mis. Gadaffi was geen vriend van het ANC en onttrok zich doorgaans aan de solidariteit die andere Afrikaanse landen tijdens de apartheidstijd met deze beweging toonden. De Libische leider sympathiseerde met het Pan-Afrikaans Congres (PAC). Deze afscheidingsbeweging moest niets hebben van de samenwerking die het ANC met witte antiapartheidsactivisten en met de Zuid-Afrikaanse communistische partij aanging. Gadaffi had sowieso weinig interesse in Afrikaanse ontwikkelingen. Tot einde van de jaren tachtig ambieerde hij een hoofdrol binnen de Arabische wereld. Toen hij daarvoor de handen niet op elkaar kreeg, richtte bij de blik op het Afrikaanse continent.

Als Mandela in februari 1990 wordt vrijgelaten, realiseert Gadaffi zich dat hij op een verkeerd paard heeft gewed. Mandela, op zijn beurt, ziet in Gadaffi een potentiële bondgenoot die kan bijdragen aan de verkiezingskas van het ANC. De documentaire bevat beelden van een ontmoeting tussen beide leiders. Voormalig staatssecretaris van buitenlandse zaken, Aziz Pahad, verklaart in de documentaire dat Gadaffi het ANC 15 miljoen dollar in contanten schonk. De suggestie dat Mandela hierdoor de verkiezingen kon winnen, is grotesk. Overigens droegen ook de Nederlandse en andere Westerse regeringen bij aan de campagnekas van het ANC. Net zoals hier de VARA die een inzamelingsactie voerde en de Raad van Kerken.

Door de toenadering tussen Gadaffi en het ANC ontstaan er kansen om het Lockerbie conflict op te lossen. In 1988 liet de Libische regering een bom plaatsen in een vliegtuig dat vervolgens boven het Schotse Lockerbie ontplofte. Het maakte het land tot een internationale paria. Al vanaf 1992 is Mandela betrokken bij pogingen om een doorbraak te forceren. Dat paste vermoedelijk in zijn ambitie om Zuid-Afrikaanse ervaringen in te zetten in internationale conflictbemiddeling. Dat gebeurde onder meer bij de totstandkoming van het Goede Vrijdagakkoord in Noord-Ierland. Mede dankzij Mandela’s betrokkenheid nam Gadaffi verantwoordelijkheid voor de Lockerbie aanslag en leverde de dader uit.

Nadien bekoelde, vermoedelijk al tijdens Mandela’s presidentschap, de kortstondige liefde tussen het ANC en de Libische leider. Mandela’s opvolger Thabo Mbeki verijdelde Gadaffi’s ambitie om van het Afrikaanse continent één land te maken en zichzelf tot koning te kronen. Voorstellen van deze strekking werden bij conferenties van de Afrikaanse Unie weggehoond.

Fast forward 2007. In het ANC is een felle machtsstrijd uitgebroken tussen Mbeki en Jacob Zuma. Het biedt Gadaffi een uitgelezen kans om wraak te nemen. Het is aannemelijk dat hij ruime financiele steun gaf aan Zuma’s campagne om leider van het ANC te worden. Met succes. Het is het startpunt van een nieuwe relatie die Gadaffi een bondgenoot met zijn koninklijke ambities en Zuma een sponsor oplevert. De één plunderde de Libische staatskas, de ander de Zuid-Afrikaanse.

En hoe zit het dan met die kleinzoon van Mandela die naar Gadaffi werd vernoemd? Die vernoeming mag denk ik, anders dan sommige berichten beweren, niet aan Mandela worden toegeschreven. Die zat immers gevangen. Maar Gadaffi was een vijand van het Westen. Het Westen hield het apartheidsregime gedurende vele jaren de hand boven het hoofd. De vijand van jouw vijand is je vriend. Het is de reden dat je in sommige Afrikaanse landen soms iemand tegenkomt die Hitler heet. Maar daaruit moeten geen al te verregaande conclusies worden getrokken.