Eerder deze week kwam Jason Collins uit de kast. ‘I’m a 34-year-old NBA center. I’m black. And I’m gay’, verklaarde de Amerikaanse basketballer in het tijdschrift Sports Illustrated. Euforie alom. Bill Clinton, die nog niet zo heel lang terug het Amerikaanse leger het ‘don’t ask, don’t tell’ principe oplegde, prees de sportman. Barack Obama, die Clinton’s huichelachtige wetgeving afschafte, belde Collins en sprak eveneens zijn steun uit. En moedig is het, ook al moet je onwillekeurig denken aan die tekst op het bord van anti-monarchie activiste Johanna: ‘Het is 2013!’

In nogal wat artikelen heet Collins de eerste Amerikaanse sporter die uit de kast kwam. Maar Billy Jean King en Martina Navratilova gingen hem voor, ruim dertig jaar terug. Denk ook aan Justin Fashanu, de Nigeriaanse voetballer die voor Southampton voetbalde. De Nederlanders Jeffrey Wammes, de turner, Ireen Wust, de schaatster, Wesley Ton, de voetballer bij Helmond Sport.
Wat opvalt: zwarten en vrouwen.
Niet toevallig verwijst Collins in zijn verklaring naar zijn grootmoeder die opgroeide in Louisiana tijdens de civil rights movement. Haar strijd is zijn strijd. Navratilova en King, op hun beurt, toonden verwantschap met de vrouwenbeweging. Haar strijd is hun strijd.

Vincent van Olphen is oprichter en mede-eigenaar van hamburgerketen Burgermeester. Ook is Van Olphen surfer, duiker en restauranthouder in Mozambique. Vandaag wordt hij geportretteerd in de rubriek Enkele Reis van Het Parool. Na lezing hoop ik op een retour voor Van Olphen. Want Mozambique is ‘het echte Afrika’ vol ‘rieten hutjes, overal mensen op straat en een enorme onderontwikkeling.’ En de mensen zijn er voldaan, observeert de slagvaardige ondernemer. ‘Mensen verdienen hier ongeveer honderd euro per maand en onderhouden daar een gezin van. Inwoners hebben land, verbouwen groente en vangen vis. Geweldig om te zien hoe weinig je blijkbaar nodig hebt om voldaan te zijn.’ Wel vindt hij Mozambique ‘behoorlijk racistisch’ want ‘blank betekent geld en dus betaal ik overal meer voor.’ Maar gelukkig koopt Van Olpen ‘een boete van zestig euro meestal af met een tienje.’

Sportieve mea culpa van OneWorld hoofdredacteur Hans Ariens. In de vorige editie van zijn blad sprak hij de zegen uit over de Afrikaanse kandidaat-paus – nu ja, hij werd genoemd – Peter Turkson. Mooi als er eindelijk een zwarte paus komt, schreef Ariens. Maar de eerste zwarte paus trad in 189 Chr. aan en heette Victor I. Mij beviel niet dat Ariens voorbijging aan Turkson’s opvattingen over homoseksualiteit. Dat zou in Afrika weinig voorkomen en daarom zouden de priesters er zich minder hebben schuldig gemaakt aan seksueel misbruik.
‘Helemaal fout!’, oordeelt Ariens over zijn eerdere pleidooi om Turkson tot paus te benoemen. Hulde!

In de vertaling van het nieuwste, adembenemende boek van Nadine Gordimer, Een tijd als nooit tevoren, worden Zulu’s Zoeloes en KwaZulu KwaZoeloe. Ik kan slecht tegen deze verhaspelingen en begrijp niet waarom Zuma dan als Zuma en niet als Zoema wordt geschreven.
Timbuktu: ook zoiets.

Tijdens het Movies That Matter filmfestival is deze week The Act of Killing vertoond, een documentaire van Joshua Oppenheimer over de verschrikkelijke gebeurtenissen in Indonesie in het najaar van 1965. Na een mislukte (sommigen beweren geensceneerde) staatsgreep van jonge officieren wordt een grootscheepse jacht op communisten, of hen die daarvoor werden aangezien, geopend. De officiele cijfers luidden 78 000 doden. Tijdens protesten tegen het Suharto regime in de jaren zeventig spraken we van het tienvoudige aantal slachtoffers. We eisten stopzetting van de Nederlandse steun aan dat regime dat de hand in die slachtpartij had gehad. Dat getal, zo werd ons destijds ingewreven, zou zwaar overdreven zijn. Op zijn sterfbed in 1989 verklaarde generaal Sarwo Edhie Wibowo, die destijds het bevel over de zuivering voerde, dat het werkelijke aantal slachtoffers eerder drie miljoen moet zijn geweest.

De communistische jeugdleider Sukatno wist destijds de dans te ontspringen maar werd twee jaar later gearresteerd en gevangen gezet. Dertig jaar later stierf hij, 67 jaar oud en inmiddels zwaar dement. Hij stierf drie jaar na de vrijlating van Nelson Mandela en zat drie jaar langer vast.
Eindelijk wordt er in Indonesie voorzichtig en vaak nog op fluistertoon gepraat over die boze droom van 1965. The Act of Killing wordt op besloten bijeenkomsten in Jakarta stiekem bekeken – het verhaal wordt in de film verteld en nagespeeld door de beulen van toen die zich van geen kwaad bewust lijken. .
Ik speur op google naar een foto van Sukatno maar vind er geen. Alleen een poster met zijn vage afbeelding. We droegen hem toen mee in demonstraties. Wat zou het mooi zijn als Sukatno herinnerd werd.

Zuid-Afrikaanse politie-agenten mishandelden een Mozambikaanse taxi-bestuurder die de verkeersregels overtrad. Ze bonden hem achter hun wagen en reden hem rond tot de dood erop volgde. Bij zijn begrafenis sprak Graca Machel van ‘een groeiende mate aan woede en depressie, de uitdrukking van een veronachtzaamde dieper liggende pijn uit het verleden.’
Voortwoekerend verleden.
Op de dag van de begrafenis van de Mozambikaanse taxibestuurdeer stierf Dirk Coetzee, een voormalig doodseskader in dienst van het apartheidsregime. In de jaren negentig verleende de Waarheids- en Verzoeningscommissie aan Coetzee gratie. Coetzee had opening van zaken gegeven en vaststond dat hij in opdracht had gehandeld. Vervolgens verwelkomde televisiepresentator Dali Tambo het voormalige doodseskader als een held in zijn goed bekeken programma. Maar de broer van advocaat Griffith Mxenge was minder vergevingsgezind. Tijdens een gefilmde ontmoeting vertelde Coetzee van de gruwelijke moord op de advocaat en zijn vrouw. Zijn ogen smeekten om begrip maar de broer wilde er niets van weten. Hij vroeg: ‘Was het dan jouw opdracht om Griffith 23 keer te steken?’

Niet steeds het verleden erbij slepen, roept het ene stemmetje in mijn hoofd. Veel te snel geloofd dat het boek van waarheid en verzoening, een internationale bestseller, kon worden dichtgeslagen, brengt een ander stemmetje er tegen in.

(foto: Sizwe Ndingane)

Dutch writer Adriaan van Dis claims he never made the statements in an interview with Italian daily La Stampa.for which he was strongly criticized. In a blog published on Africa is a Country (AIAC) last week, Donata Columbro quotes from the interview: ‘The dismantling of the system of segregation has created a new privileged class of wealthy black people, as scared as white people are of the diffused criminality among the poorest of the country’, says van Dis. According to Columbro the writer also stated that ‘the country which, in the 1990s, represented hope for justice and redemption for the oppressed of the world has ‘Africanized’ itself more and more in the last 20 years.’ Commenting on the Pistorius murder case, van Dis says: ‘The country is dominated by fear, people, black and white, live in terror.’ Columbro concludes: ‘Scratch, scratch the Europeanist, and you’ll find the colonialist.’
The La Stampa interview was published after the launch of the Italian translation of Tikkop, van Dis’ latest book.

In his response Van Dis writes that ‘hardly any quote in my telephone interview with La Stampa is correct. I didn’t read the interview before it was published nor did I have the opportunity to correct the article. The Italian journalist had no idea about the present situation in South Africa. Everybody who knows my work knows where I stand in matters concerning South Africa. (…) I apologise for the wrong impression.’

Voor de slachtoffers van de vervuiling in de Niger delta is er een oplossing in zicht. Aldus een bewering in een commercial op de radio. Wordt donateur van Milieudefensie! Shell wordt eindelijk aangepakt!
Het is een schaamteloos en misleidend spotje. De Nederlandse rechter wees afgelopen woensdag vier van de vijf aanklachten van door Milieudefensie gesteunde (opgejutte?) Nigeriaanse boeren af. Slechts een aanklacht werd, gedeeltelijk, gehonoreerd. In eerste instantie reageerden de Milieudefensie medewerkers woedend maar in de loop van de dag werd de geleden nederlaag omgevormd tot een overwinning. En nu is er dat spotje.
Nigeriaanse onderzoeksjournalisten hebben er, onder meer in ZAM, al eerder op gewezen dat Shell verantwoordelijk houden voor alle ellende in de delta een simplisme is. Ze vinden de benadering van deze actiegroep bedenkelijk omdat het de rol van andere oliemaatschappijen, een corrupte Nigeriaanse overheid en gedegeneerde rebellengroepen, waarvan sommige leden zelf oliebelangen hebben, verhult. Op die complexiteit wees ook een officieel VN-rapport anderhalf jaar geleden. Wel verwijten de journalisten Shell dat ze zich actiever en openlijker zou kunnen keren tegen de gangbare corruptiepraktijken van de machthebbers in hun land. En natuurlijk moet de multinational een verantwoordelijkheid voelen voor het herstellen van de lekkages.
Arme boeren. Op sleeptouw genomen door Milieudefensie. Helemaal naar Nederland afgereisd met de hoop op compensatie voor geleden schade. Terwijl Milieudefensie feestviert over een nooit behaalde overwinning moeten ze zich wel realiseren dat ze er geen cent mee opgeschoten zijn.

Met het South African Institute for Race Relations (SAIRR) heb ik een beetje een haat-liefde verhouding. Dit instituut bracht vanaf de jaren zeventig surveys uit vol van statistieken over de Zuid-Afrikaanse samenleving. Met de feiten over de bevolkingsgroei, de economieën in de zogenaamde thuislanden, de (materiele) verschillen tussen blank en zwart, stakingen en politiegeweld voedden we destijds spreekbeurten en opiniestukken die zonder uitzondering de apartheidspolitiek hekelden. Het SAIRR kon niet van radicaal activisme verdacht worden. Hun onderzoeksmethoden werden allerwegen als betrouwbaar beoordeeld, ‘een gezaghebbende bron’, dus. Eigenlijk hekelde alleen het blanke minderheidsbewind het ‘stelletje liberalen’ dat voor de samenstelling van de telefoondikke surveys verantwoordelijk was.

Het schokte me dan ook een beetje toen ik eind jaren tachtig de directeur van dit instituut. John Kane-Berman, op Clingendael hoorde spreken. Voor ons stond een man die heel ver weg leek te wonen van de feiten die zijn surveys opdisten. Het politiegeweld, de bloedbaden in Natal, de detentie van tienduizenden activisten – Kane-Berman, die in Johannesburg resideerde, sprak erover alsof ze in een andere wereld plaatsvonden. Het drong tot me door waarom sommige ANC kameraden met dedain over ‘white liberals’ praatten. Deze verklaarden zich veelvuldig tegen apartheid, maar leefden een welvarend leven in de lommerrijke suburbs van de stad, doorgaans compleet met zwaar onderbetaalde bedienden en een tuinman. Het apartheidsgeweld dat zich luttele kilometers verderop manifesteerde was een ‘ver van mijn bed show’, waarvan wij hier, op achtduizend kilometer afstand, in ons Journaal vaak meer te zien kregen dan zij in de nieuwsuitzendingen van de Suid-Afrikaanse Uitsaai Korporasie.

De liefde voor het instituut bekoelde volledig nadat ik me tijdens de democratische Wende in Johannesburg vestigde. Om de haverklap ontving ik uitnodigingen voor persconferenties en briefings waar zonder uitzondering ach en wee geklaagd werd over het nieuwe, democratisch gekozen, bewind. Niks deugde er. Wel bleef ik de surveys als een nuttig naslagwerk hanteren.

Een paar dagen terug echter deelde Njabulo S. Ndebele, de eminente schrijver en denker, een toespraak op zijn facebookpagina die de huidige voorzitter van het SAIRR, Frans Cronjé, onlangs hield. Het is een interessant en evenwichtig betoog dat op overtuigende wijze korte metten maakt met de depressiviteit waarover veel van mijn (blanke) Zuid-Afrikaanse vrienden klagen. Als je hen mag geloven is de droom aan flarden geslagen en is Zuid-Afrika hard op weg om richting donker Afrika af te zakken. Maar Cronjé betoogt op basis van onderzoek dat Zuid-Afrika na de val van Thabo Mbeki opener is geworden en het publieke debat herleeft. Hij ziet de vele protestacties – gemiddeld vier demonstraties per dag – niet als een uitdrukking van groeiende armoede maar als gevolg van meer welvaart. Want dát moedigt mensen aan om méér binnen te willen slepen. De meeste misdaadcijfers gaan omlaag, het aidsbeleid wordt allerwegen als een succes geprezen, aldus Cronjé. Dit maakt de voorzitter van het SAIRR niet tot de presentator van een goed nieuws show. Hij waarschuwt ervoor dat het nog alle kanten uit kan gaan en reikt indicatoren aan op grond waarvan we kunnen begrijpen welke kant het opgaat. Dat zijn dezelfde indicatoren die tijdens de apartheid werden gebruikt en geheel in de traditie van het instituut koestert men een toekomst met veel vrije markt.

Cronjé, die veelvuldig captains of industry toespreekt over de staat waarin Zuid-Afrika zich bevindt, vermoedt dat zijn analyse nogal wat mensen zal verbazen. ‘Perhaps it is partly the Institute’s contrarian nature, but in many respects we are now more optimistic about the future than at any point in the last decade’.

Afgelopen vrijdag naar Ulrich Seidl’s Paradies Liebe geweest. Het is een van de beste films die ik in de afgelopen tijd gezien heb. Blanke vrouwen op jacht naar zwarte mannen. Lustoord Afrika. Mannenhandel. Namaakliefde. Woorden schieten te kort. Zelden zo gelachen: Keniaan krijgt ‘m niet omhoog in het gezelschap van drie dikke dames. ‘Zal wel een homo zijn’, aldus een van hen. Wat een aandoenlijk gebrek aan zelfkennis. Ik had de indruk dat niet iedereen in het publiek het even geestig vond als mijn gezelschap en ikzelf. Waar de film geen oordeel velt over al het getoonde ongemak koesterden sommigen vermoedelijk een verlangen naar een uitgesproken statement tegen de uitbuiting, de vernedering en de tragiek. Maar het ontbreken van elk moralisme was misschien wel het mooiste aan deze film. Zien!