Een van mijn Facebookvrienden vroeg me waarom ik teksten had gedeeld waarin Zuma’s orakelarie over huisdieren werd aangevallen. ‘Blanken houden van dieren, zwarten van familie’, aldus de president. Waarom zou je erop reageren? Zuma’s woordvoerder Mac Maharaj had twee pagina’s tekst nodig om de uitspraken van zijn werkgever te duiden. Zodat het nog wat leek.
Mijn reactie was dat ik de stukken had geplaatst omdat ze zo goed geschreven waren. Met veel spot en ironie. Maar mijn vriend de vragensteller had wel een punt te pakken.

Nu circuleren er weer talloze reacties op de homophobe uitspraken van de Zuid-Afrikaanse publicist Mulholland op het internet. ‘Kinderen verdienen een vader en een moeder’, aldus Mulholland. Ja hoor, zucht, tot je dienst. Niet op reageren, Lena. Pick your battles.

Maar is het iets anders als de paus dergelijke standpunten ventileert? Daar ben ik eigenlijk ook niet zo zeker van. Oude, seniele mannetjes zeggen dat soort dingen.

En dan Theo Maassen wiens show tot onderwerp in Pauw & Witteman was gemaakt. De cabaretier had het bestaan om grappen te maken. Over Wilders, en over Volendam. Waarom deed ie mee aan de talkshow? Had een korte schriftelijke verklaring ‘ Dit-is-cabaret’ – niet volstaan?

Zwijgen is het nieuwe demonstreren. Behalve bij stille tochten tegen zinloos geweld. Dan moet je het uitschreeuwen. Dat hebben ze in India beter begrepen dan hier.

Een ruime meerderheid van de ANC gedelegeerden in Mangaung hebben Jacob Zuma herkozen als president van de beweging, en oud-vakbondsleider, oud-onderhandelaar en zakenman Cyril Ramaphosa als zijn ‘deputy.’
Het had veel erger gekund. Tegenkandidaten van beide overwinnaars waren de favorieten van de geroyeerde jeugdleider Malema en de ANC Youth League. Maar het zou onjuist zijn om de critici van Zuma c.s. uitsluitend in deze hoek te zoeken. De campagne tegen Zuma had evenzeer steun van sommigen die van een minder machtsbelust en principieler ANC dromen. Van een ANC dat van de strijd tegen de corruptie niemand uitzondert en dat bewegingen die ervoor optreden dat de kloof tegen arm en rijk kleiner wordt niet onmiddellijk als ‘contra-revolutionair’ wegzet.

Zuma moet het krediet krijgen voor een actieve bestrijding van hiv en aids, een beleid dat de eerste vruchten heeft afgeworpen en door UNAids wordt geprezen. Onder de levensgevaarlijke ontkenning van aids door oud-president Mbeki is een streep gezet. Ook valt in Zuma te prijzen dat hij opdracht heeft gegeven voor een onafhankelijk onderzoek naar de beruchte wapendeal die onder het bewind van Mbeki werd afgesloten. Die deal moet gezien worden als ‘de vergiftigde bron van de Zuid-Afrikaanse politiek’, aldus Mbeki biograaf Mark Gevisser. De organisatie van de WK in 2010 was een succes voor de regering-Zuma. Evenals de verkiezing van Nkozasana Dlamini-Zuma als president van de Afrikaanse Unie. Directe betrokkenen bij het diplomatieke offensief richting Zimbabwe benadrukken dat er onder Zuma een einde is gekomen aan de weifelachtigheid ten aanzien van Zimbabwe. Aan de sterke verwantschap die Mbeki met Mugabe voelde, lijkt een einde gekomen. Onder Zuma is tevens gebroken met de opmerkelijke zwijgzaamheid van Zuid-Afrika over homorechten binnen de Verenigde Naties. Zuid-Afrikaanse diplomaten hebben actief geholpen bij belangrijke besluiten die oproepen om homohaat te bestrijden.

Toch is er veel kritiek op Zuma denkbaar. Nog steeds kampen veel ministeries met een onvermogen om genomen besluiten uit te voeren. Er zijn corruptieschandelen (al staan die zonder uitzondering prominent in de krant) en er zijn pogingen ondernomen om de pers aan banden te leggen (al zijn de meeste hiervan onder grote druk verijdeld). Zuma is een traditionalist die de polygamie omhelst en hij is niet bepaald een rekenwonder (maar dat kan hij overlaten aan een allerwegen geprezen minister van financien). Er is natuurlijk een aanmerkelijke sterkere president denkbaar. En misschien is dat bij een van de volgende verkiezingen zijn nu aangetreden deputy.

Eindelijk weer een taboe doorbroken. Iets racistrisch noemen was jarenlang uit den boze (toegegeven: nadat jarenlang verschijnselen soms net iets te snel racistisch werden genoemd), maar nu is het hoge woord eruit. Zwarte Piet is racistisch. Het debat, vorig jaar tijdens de intocht zo moedig geopend door de kunstenaar Quinsy Gario, is nu weer volop opgelaaid. Mede dankzij GroenLinks wethouder Andree van Es. De Zuid-Afrikaanse Sunday Times heeft aan het onderwerp een lange beschouwing gewijd. Daarin komt ook het aloude argument van de Zwarte Piet apologeten ter sprake: het is een oude traditie. Maar dat geldt ook voor de slavernij en de homohaat.

Steeds spookt de naam van Khetiwe Nkosi door mijn hoofd. Het is nu achttien jaar geleden dat haar romp in de droogstaande dam in de buurt van het dorp Amsterdam, in Zuid-Afrika nabij de grens van Swaziland werd aangetroffen. Door de droogte was het water uit de dam verdwenen. Zo was de met stenen verzwaarde romp zichtbaar geworden. In de weken erna werden nog andere lichaamsdelen gevonden.
‘Ze is door de zwarten zelf vermoord’, wisten ze in de bar van Hotel Amsterdam, waar ik destijds logeerde, zeker. Het lichaam was immers zwaar verminkt en zo deden zwarten dat. ‘Waarschijnlijk was het muti’, opperde een lokale politie-agent, een rituele moord waarbij iemand werd geofferd.

Van Marianne Vaatstra was na wurging de keel doorgesneden. In een reportage van De Vijfde Dag (EO) memoreert de vader van Marianne dat dit in het dorp als ‘niet-westers’ werd gezien. Blanken snijden geen kelen door en dus moest de dader een asielzoeker zijn. Zowat iedereen geloofde dat. Nu slaan mensen die dat ooit op luide toon beweerden de deur dicht als de verslaggever ze aan hun uitspraken herinnert. In de studio wijst Peter R. de Vries er fijntjes op dat de autoriteiten destijds hun best deden om het lokale asielzoekerscentrum te ontzien bij hun vermoedens. Uit angst voor geweld tegen de bewoners van dat centrum deden ze alsof de dader daar niet vandaan kon komen. Volgens de Vries heeft dat de woede juist aangewakkerd.

Na een onderzoek van enkele weken arresteerde de politie in het Zuid-Afrikaanse Amsterdam Fred M., een jonge boer uit de omgeving. Door een tip was men op zijn spoor gekomen en was vastgesteld dat Fred en Khetiwe een relatie hadden. Na haar dood bleek ze zwanger van hem te zijn geweest. Fred, opgegroeid in apartheid Zuid-Afrika en onderwezen in haat tegen zwarten aan de semi-militaire Veldskool, had zijn meisje vermoord uit angst voor de schande – dat de blanken in Amsterdam er achter zouden komen dat hij een zwarte vrouw had liefgehad, en meer. Het was nog pas een jaar na de democratische Wende.
In de bar van Hotel Amsterdam was het stil die avond, ik was een van de weinige klanten. De barvrouw Katryn wilde niet over het voorval praten.

Van de oostelijke Transvaal naar Friesland, van Khetiwe Nkosi naar Marianne Vaatstra, van Fred M. naar Jasper S. Verschillende werelden, verschillende motieven, hetzelfde onvermogen om de gedachte toe te staan dat de ramp door onszelf kan zijn aangericht.

De boerderij – ‘Singing Pines’ – waar Fred M. met zijn ouders woonde, lag dicht verscholen tussen de pijnbomen die dit stukje Zuid-Afrika haast overwoekeren. Bomen die bekendstaan om hun grote dorst, en wier wortels het water uit de dam hadden gezogen zodat deze door het wegblijven van de regen uiteindelijk droogstond. Zo viel Fred M. door de mand. Hij werd door rechter Curlewis een ‘Hitler’ genoemd en tot veertig jaar gevangenisstraf veroordeeld. Over Curlewis hoorde ik later dat hij tijdens de apartheidsjaren als ‘hanging judge’ bekend stond. Hij had tientallen vrijheidsstrijders tot de strop veroordeeld. Had hij een knagend geweten afgekocht met een genadeloos oordeel over Fred M., die, gekgemaakt door de apartheid met zijn gevoelens geen weg wist en de vrouw die hij bekoorde in stukken hakte?

Door de recente gebeurtenissen in Friesland is Khetiwe weer in mijn gedachten. Misschien dat haar familie nog wel eens om haar treurt en vermoedelijk denkt Fred M., die inmiddels wel op vrije voeten zal zijn, nog af en toe aan haar. Ik droeg het boek dat ik destijds over dit drama in het Zuid-Afrikaanse Amsterdam schreef aan haar op: ‘Voor Khetiwe – die ik nooit gekend heb.’ Maar blijkbaar hoef je iemand niet gekend te hebben om toch te herinneren.

Tien jaar terug pleegde de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Johannes Kerkorrel zelfmoord. Met zijn ‘Gereformeerde Bluesband’ maakte hij eind jaren tachtig grote indruk op het kantoor van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging. Zijn teksten tegen de blanke machthebbers van die tijd, en die van collega’s als Koos Kombuis, brachten tienduizenden Afrikaner jongeren in vervoering.

Begin jaren negentig liep Ralph Rabie, zoals hij in werkelijkheid heette, het kantoor van de AABN binnen. Een verlegen man die louter bloosde en stotterde nadat wij hem met zijn overgetelijke lofzang op Hillbrow, een van de eerste multiculturele wijken van Johannesburg, complimenteerden. ’s Avonds namen we hem mee naar een concert van Abdullah Ibrahim in het Concertgebouw, het bleek zijn muzikale held.
Toen we in het najaar het programma van Het Gala van de Goede Hoop, de officiele opheffingsmanifestatie van de AABN, samenstelden stond de aanwezigheid van Kerkorrel meteen vast. Opnieuw ontroerde hij ons die avond in Paradiso met Hillbrow.

Waarom Kerkorrel zich het leven benam is altijd onduidelijk gebleven. Een wirwar aan speculaties heeft jarenlang zijn nagedachtenis bezoedeld. Op www.litnet.co.za wordt deze week veel aandacht besteed aan de tiende ‘verjaardag’ van zijn zelfverkozen dood.

In augustus werden ZAM-lezers en vrienden op de hoogte gesteld van de redenen die het uitbrengen van nieuwe edities voorlopig onmogelijk maakten. Door financiële tegenvallers ontbraken de middelen, sterker, oplopende schulden noopten het bestuur van de Stichting ZAM-net om vergaande bezuinigingsmaatregelen door te voeren. Het resultaat: een zwaar uitgeklede organisatie die met amper middelen het hoofd boven water moet houden.

En zo onthielden we onze lezers en vrienden waar voor hun (abonnements)geld. Het is een besef dat zwaar op ons rust. Dat zo veel lezers op onze mededeling reageerden met bemoedigende woorden, het aanbod om een handje te helpen of zelfs een extra bijdrage overmaakten heeft ons er nog eens extra van doordrongen onze uiterste best te doen bij het overwinnen van de problemen.

‘ZAM gaat toch wel door?’ Het is een vraag die me met regelmaat wordt gesteld. Niet een achterhaalde visie of een megolomane aanpak hebben ons – voor even – de das om gedaan. Integendeel. Op het hoogtepunt verdienden alle ZAM-medewerkers bij elkaar nog aanzienlijk minder dan 1 balkenendenorm. Dat de visie deugt, leiden we af aan de eindeloze reeks berichten die onze inboxen vullen. Daaruit spreken urgentie en noodzaak.

ZAM wil een platform van Afrikaanse vernieuwing zijn, een netwerk van Afrikaanse creatieven en activisten, van denkers en doeners, van dwarsen en opstandigen en hun vrienden ‘hier’. Ook in de afgelopen periode hebben wij aan de realisering van onze doelstellingen vorm gegeven met verschillende activiteiten. Zo speelt ZAM een belangrijke rol bij het in contact brengen van Afrikaanse en Nederlandse onderzoeksjournalisten. Dat leverde, onder veel meer, een schokkend rapport op over ‘fair trade’. (zie http://fairreporters.files.wordpress.com/2012/11/the-fairtrade-chocolate-ripoff-investigation-2012.pdf) De drukbezochte bijeenkomst over kunst en cultuur in het nieuwe Zuid-Afrika die ZAM eind augustus organiseerde in het kader van het Afrovibes festival is een ander voorbeeld van ons werk. Ook willen wij de verbondenheid met onze achterban vergroten door vanaf januari de frequentie van ZAM’s digitale nieuwsbrief op te voeren. Tevens verschijnt deze nieuwsbrief dan in een nieuw, aantrekkelijk jasje. Aanbiedingen – kortingen, free tickets en boeken – ontbreken niet!

Het is een dilemma waar ik niet uitkom. Bij de onthulling van het standbeeld van Nelson Mandela op een winderige straathoek ver van het Haagse centrum word ik omgeven door honderden genodigen. Ik ken er pakweg zeven. De rest: hoogwaardigheidsbekleders, ondernemers, diplomaten, een wethouder. Het stoort me dat burgemeester Van Aartsen en demissionaire premier Rutte hebben afgezegd. Voor wat die laatste betreft, krijgt ‘de democratie’ de schuld – Rutte moest in het parlement zijn. In zijn plaats is staatssecretaris Knapen aangetreden die uitgebreid memoreert wat hij Mandela in 1991 heeft bijgebracht. Als Mandela al het communisme wilde invoeren, heeft Knapen hem daar vanaf gebracht met diepgaande analyse over de ondergang van de DDR. In de kantine van het World Economic Forum in Davos schoten de staatshoofden op Mandela’s tafeltje af maar die zette het gesprek met Knapen voort. Misschien kan er nog een klein standbeeldje van Knapen naast?

Maar als Van Aartsen en Rutte wel acte de presence hadden gegeven zou me dat evenzeer gestoord hebben. Hun partij heeft nauwelijks track record als het om de anti-apartheidsbeweging gaat. Integendeel. (Uitzondering: de voormalige Rijks Muntmeester Chris van Draanen die al in het begin van de jaren zestig als overtuigd VVD-er actievoerde tegen de apartheid. Hij is een van de zeven die ik bij de onthulling herken).
En wat hebben al die andere aanwezigen gedaan? Niet kinderachtig doen, zeker een derde is te jong om de anti-apartheidsbeweging te hebben kunnen steunen. Maar die andere tweederde? Niet zeuren: de anti-apartheidsbeweging wilde toch ‘breed’ zijn en nu zich dat toont, stoor ik me eraan? Mij kwelt een te rechtvaardigen kinnesinne.

Naast bisschop Tutu en Mandela’s medestrijder Ahmed Kathrada woonde Barbara Hogan de bijeenkomst bij. Vriendelijk werd zij deze middag op het niveau van ‘de vrouw van’ – Kathrada – gehouden. Maar Hogan is de vrouw die na de val van Mbeki door Zuma werd aangesteld als tijdelijk minister voor gezondheidszorg. In enkele maanden haalde zij de bezem door het misdadige beleid van haar voorganger Tshabalala Msimang en Mbeki. De uitrol van aidsremmers kwam eindelijk op gang. De relatie met de moedige actievoerders van de Treatment Action Campaign werd hersteld. Barbara Hogan verdient een standbeeld.

Musician. South African. Inspirator. Monument. Rest in Peace. Hambe Kahle.

Boekbespreking – Nog niet eens zo lang geleden zou het plan van Bart de Graaff, hoofdredacteur van het maandblad Zuid-Afrika, om een boek te maken over de herkomst van Nederlandse plaatsnamen in Zuid-Afrika als tamelijk ondeugend worden beschouwd. Ze herinneren in de beleving van velen immers aan een beladen verleden van Nederlandse expansiedrift en landroof. Maar Dordrecht, Ermelo, Gouda, Delft, Utrecht of Amsterdam bestaan en zijn dus een boek waard. Het blanke minderheidsregime is inmiddels bijna twintig jaar geschiedenis. De kans dat zo’n boek het nu goed zou doen in de apartheidspropaganda – Nederlandse plaatsnamen als uitdrukking van beschavingsdrift in no man’s land – is dan ook nul. Ook hebben de nieuwe lokale bestuurders het tot op heden niet nodig gevonden om die namen te veranderen. Bevrijding betekent ook dat de blik gericht kan worden op historische gebeurtenissen losgesnoerd uit het corset van de apartheidsleer. Mooi dus dat er nu een voortreffelijk geschreven verslag van een 1599 kilometer lange tocht van ‘Amsterdam naar Gouda’ is uitgekomen.

De Graaff prijst Zuid-Afrikanen als geboren vertellers. Laat mij een zin optikken die zo op de achterkant van de tweede editie afgedrukt kan worden. De Graaff is een geboren verteller. Hij hoort tientallen mensen aan en geeft die gesprekken door met gevoel voor humor en relativering. Want hoezeer een boek over de oorsprong van deze Nederlandse namen gewenst is, het resultaat is in een aantal gevallen nogal verwarrend. Misschien vanwege die vertelcultuur, en het vaak ontbreken van schriftelijke bronnen, lopen de lezingen uiteen. Fijn dat de combinatie en hearsay de geschiedenis zoveel rijker maakt!

Soms verraden de verhalen andere karaktertrekjes van de stichters van deze dorpen en hun nakomelingen. In Olifantshoek, ‘een dorp tussen niks en nergens aan de voet van de Langberg’ op weg naar de Kalahari, ontmoet De Graaff Andre Putter. De plaatsnaam heeft geen relatie met Nederland maar als het aan Putter ligt komt dat nog.
‘(…) zijn droom een eigen republiek te stichten is niets bijzonders in Zuid-Afrika. Het is er zelfs een traditie. Een traditie van eigenzinnigheid die misschien wel door de Verenigde Oost-Indische Compagnie vanuit Nederland naar Afrika is gebracht.
Zet twee Nederlanders bij elkaar en ze stichten een kerk.
Zet er drie bij elkaar en je krijgt een kerkscheuring.
Zo is het ook met Afrikaners. Maar dan net een beetje anders.
Zet twee Afrikaners bij elkaar en ze stichten een republiek.
Zet er drie bij elkaar en ze beginnen aan een eigen staat.
Zo gaat het al meer dan twee eeuwen lang. In 1795 riepen de burgers van Swellendam hun dorp uit tot een Vrije Republiecq. In 1857 deden de inwoners van Lydenburg hetzelfde. En in 1882 en 1883 kwamen nog eens twee Afrikaner republieken tot stand: het Land van Gosen en de Republiek Stellaland.
Geen van deze staatjes was trouwens een lang leven beschoren.’

Putter vestigt zijn vrijstaatje in ‘een land dat ‘niemand wil hê nie’ en dus blijkbaar toegeëigend kan worden. Putter verwacht er enige duizenden Urkers te kunnen verwelkomen. Hij geeft zijn bron voor deze volksverhuizing naar wat hij Nieuw Urk wil noemen niet prijs. De auteur, die Putter enkele jaren geleden ontmoette, heeft vastgesteld dat deze inmiddels in Australië woont.
De Graaff vermijdt, Godzijdank, elke neiging tot diepgaande analyse over de vraag hoe deze Nederlandse plaatsnamen zich verhouden tot het nieuwe Zuid-Afrika en de wens om in erfgoed en symbolen recht te doen aan de Afrikaanse oorsprong van het land en aan de zwarte meerderheid. Zo overleven de verhalen, en fantasieën, alle stormen van verandering.

Nog mooi meegenomen is het gebruik van een enkel Afrikaner woord. Ik heb padpredikant – een verkeersbord dat mensen de juiste wegwijst – in mijn bescheiden vocabulaire gevoegd tussen fopdosser (travestiet) en trompoppie (majorette).

1599 km tussen Amsterdam en Gouda, Een ontdekkingstocht langs Nederlandse plaatsnamen in Zuid-Afrika, Bart de Graaff, Uitgeverij Scriptum, ISBN 978 90 5594 892 5, € 15,99

Thanks Zapiro for pointing out former ANC youth leader Julius Malema’s perverse abuse of the miners massacre!