Donkere wolken trekken zich samen boven Johannesburg. Een betere clichezin kan ik op de ochtend van de eerste januari 2011 niet verzinnen. Maar het is de waarheid. Zoals de winter in Europa te vroeg inzet, blijven de Zuid-Afrikaanse lenteregens doorstromen tot in hartje zomer.
Ik lees Peter Harris’ Birth, een gedetailleerd verslag van de aanloop naar de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika, april 1994. Harris leidde het kantoor van de Independent Electoral Commission. De maanden voorafgaand aan die gedenkwaardige verkiezingsdagen was het een aaneenschakeling van donkere wolken – bloedbaden, de AWB mars op Boputhatswana, de moord op Chris Hani, al die sinistere pogingen om te voorkomen dat het hier een democratie zou worden – maar uiteindelijk brak de zon door en werd er gewacht in eindeloos lange rijen, en toen gestemd.

In de maanden voorafgaand aan het WK trokken diezelfde wolken voorbij. Het zou op een ramp uitdraaien, de misdaad zou zegevieren, de stroom zou uitvallen, een financieel debacle. Maar na het eerste fluitsignaal bleek alles onder controle.

Een paar maanden terug kondigde de Zuid-Afrikaanse regering een generaal pardon af voor de honderdduizenden Zimbabwaanse illegalen in dit land. In de afgelopen weken moesten ze zich melden bij de kantoren van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, dat over de behandeling van verblijfsvergunningen gaat. En weer klonk het: Lange rijen, dit gaat niet lukken, het systeem zal falen. Maar toen gistermiddag de deadline naderde hadden zich bijna 250 000 Zimbabwanen gemeld. Er zijn inmiddels zo’n 50 000 verzoeken behandeld waarvan de meesten gehonoreerd. De overige aanvragers zullen in de komende maanden per sms te horen krijgen dat hun vergunning klaarligt.

Met misschien wel het grootste generaal pardon ter wereld heeft de redelijkheid overwonnen. Mbeki stak in 2008 zijn kop in het zand, er was geen vluchtelingenprobleem, netzomin als een aidsprobleem of een crisis in Zimbabwe. Het gevolg was een opstand van de allerarmsten die zich keerden tegen de buitenlanders.
Nu is het probleem erkend en is er een praktische oplossing gezocht. Legaliseren, de angst wegnemen om opgepakt te worden en het land uitgezet, de kans bieden om werk te zoeken, en belasting te betalen, lid mogen worden van een vakbond. Het zal de spanningen niet onmiddellijk doen wegnemen, maar het is zeker een belangrijke voorwaarde daartoe.

Inmiddels regent het.

De Britse Guardian onthult vanmorgen dat de Zimbabwaanse premier Tsvangirai Amerikaanse diplomaten in 2009 aanmoedigde om de sancties tegen zijn land voort te zetten. Deze ‘leak’ is koren op de molen van Mugabe en een nieuw bewijs dat het doorbreken van diplomatieke confidentialiteit uiterst negatieve gevolgen kan hebben voor hen die een open en democratische wereld nastreven. Tsvangirai dreigt nu voor hoogverraad vervolgd te worden.
Opnieuw krijgen Mugabe en ZANU-pf de kans om de Zimbabwaanse crisis voor te stellen als een product van gekonkel tussen ‘het Westen’ en de partij van Tsvangirai. Terwijl de crisis het resultaat is van wanbeleid, corruptie en machtshonger.
Ik betwijfel of Tsvangirai opnieuw voor hoogverraad terecht zal moeten staan maar op zijn kantoor is vandaag alle aandacht gericht op het bezweren van deze kleine crisis terwijl er zoveel belangrijker dingen te doen zijn.
Mugabe c.s. zullen wikileaks ten volle benutten in hun treitercampgane tegen de MDC. Die moet uiteindelijk tot een verkiezingsnederlaag van Tsvangirai leiden – eerlijke en vrije verkiezingen of niet.

Er staat veel op het spel. In het oosten van Zimbabwe, aan de grens van Mozambique, zijn diamantvondsten gedaan die duiden op een minerale rijkdom van misschien wel een kwart van de totale hoeveelheid in de wereld.

Afgelopen dinsdag bezocht ik met R. en H. Morapeng, ’the Cradle of Mankind’, een uurtje rijden vanaf Johannesburg. Het museum opende enkele jaren terug maar ik had nog geen gelegenheid gehad het te bezoeken. Het is gebouwd op de plek waar de oudste, meest complete resten van menselijk leven zijn gevonden. Het museum – een indrukwekkende molshoop temidden van een oogstrelend mooi heuvellandschap – vertelt het verhaal van de ‘origins of species’ aan de hand van Darwin. Het is een interessant gegeven dat in een zo christelijk land als Zuid-Afrika tentoonstellingsmakers geen twijfel laten bestaan over de wetenschappelijke juistheid van de evolutietheorie. In een bijzin wordt nog wel vastgesteld dat sommige mensen er anders over denken. Maar dat wordt vriendelijk op zijn plaats gezet als ‘geloof, overtuiging of opinie zonder wetenschappelijke betekenis’.
Buiten de molshoop heeft Nelson Mandela zijn handafdrukken in het gips achter gelaten. Mijn handen pasten er precies in.
Ik bedoel maar.

Laten we de oproep die Marcel van den Heuvel vorige week inde Volkskrant aan staatssecretaris Knapen deed om radicaal op te treden tegen Afrikaanse leiders die de homohaat aanjagen eens omdraaien. Dus: Afrikaanse leiders gaan radicaal de strijd aan tegen in het westen heersende vreemdelingenhaat en steeds strengere maatregelen om ‘de ander’ buiten de deur te houden? Zou ik me daar als voorstander van een open, vrij en divers Nederland door gesteund voelen? Niet echt. Anders wordt het als Afrikanen zich solidair tonen met Nederlandse ingezetenen die zich verzetten tegen uitzettingen en de schending van Europese mensenrechtenverdragen.
Eenzelfde benadering moet worden gekozen als het gaat om homohaat in Afrika. Niet ons opgestoken vingertje en onze morele verontwaardiging moeten de grondslag vormen voor het Nederlandse beleid maar juist de verbondenheid met Afrikaanse activisten en groepen die opkomen voor gelijke rechten. Het is niet in hun belang als vertegenwoordigers van Nederland in internationale organen en ontmoetingen voeding geven aan het misverstand dat een vrije seksuele orientatie een westerse waarde vertegenwoordigt.
Voor de rituele retoriek tegen Afrikaanse homo’s, met soms gruwelijke gevolgen, zijn vele verklaringen aan te voeren. Sommige in het nauw gedreven Afrikaanse potentaten zoeken een bliksemafleider. Sommige christelijke kerkleiders willen in homofobie hun aan invloed winnende moslimbroeders overtreffen. In een gesprek dat collega-journalist Madeleine Maurick en ik vorig jaar met aartsbisschop Tutu hadden sprak deze van de ‘impotentie’ waaraan zijn collega-bisschoppen leiden. ‘Ze worden geconfronteerd met armoede, corruptie en ziekte in hun land en kunnen er weinig aan doen. Ze compenseren dat onvermogen met homohaat in de veronderstelling dat ze aan die seksuele voorkeur wel iets kunnen veranderen’, aldus Tutu.

Ondertussen is er meer en meer bewijs voor sterke betrokkenheid van Amerikaanse evangelisten bij het aanwakkeren van de homohaat in landen als Oeganda, Kenia en Malawi. Sommige bisschoppen worden zelfs financieel door hen onderhouden. Een sterke machtsbasis in Afrika kan deze evangelisten helpen hun oerconservatieve agenda voor de Verenigde Staten kracht bij te zetten. Is dat niet een onderwerp dat Knapen eens bij zijn Amerikaanse ambtsgenoot aan de orde kan stellen?
Maar bovenal is de bij tijd en wijle oplaaiende homohaat een reactie op de toegenomen zichtbaarheid en het groeiende zelfbewustzijn van Afrikaanse homo’s en lesbiennies. In de Afrikaanse media wordt over homoseksualiteit fel gedebatteerd. Jonge schrijvers, fotografen, beeldend kunstenaars en theatermakers behandelen seksuele thema’s zonder enige remming. Geen wonder dat oude generaties Afrikanen zich bedreigd voelen door de ondermijning van conventies en patriarchaat. Wie iets wil betekenen voor de om zich heen grijpende beweging voor Afrikaanse modernisering moet zich eerst en vooral engageren met diegenen die er het levende bewijs van zijn dat homoseksualiteit niet ‘onAfrikaans’ is. Liever solidariteit op basis van inzicht en beleid, waaraan bijvoorbeeld een organisatie als Hivos vormgeeft, in plaats van het machtsvertoon van een kudde westerse olifanten die door de Afrikaanse porceleinkast banjert.

De Afrikaanse Unie heeft Thabo Mbeki aangesteld als bemiddelaar in het conflict in Ivoorkust. Nadat de Ivoriaanse kiescommissie oppositieleider Ouattara en het Constitutionele Hof juist de zittende president Gbabo tot winnaar uitriep, kent het land twee, officieel geinaugureerde, leiders.
Mbeki verdient scepsis. Bij eerdere bemiddelling in ivoorkust kon hij het wel erg goed met Gbagbo vinden. Uitgelekte diplomatieke berichten bevstigden vorige week nog eens wat we allang wisten: Mebki’s bemiddelling in Zimbabwe liet zich leiden door een sterke sympathie met Mugabe en ZANU-pf.
Overigens is Soedan kenner Alex de Waal bijzonder positief over Mbeki’s rol in de pogingen om de conflicten in dat land tot bedaren te brengen.
Toch laat een uitkomst in Ivoorkust zich niet moeilijk voorspellen. Zoals in Kenia en Zimbabwe wordt de waarschijnlijke verliezer van de verkiezingen beloont met de leiding over een regering waaraan ook de verliezer mag deelnemen. Dergelijke ‘oplossingen’ zijn niet per definitie verwerpelijk. Verslagen machtsapparaten hebben de neiging hun frustraties in destructie om te zetten. Maar het maakt verkiezingen wel overbodig.

De Zuid-Afrikaanse ABSA bank heeft een onderzoek laten doen naar de gulgevigheid van zeer vermogende Zuid-Afrikanen. Een dergelijk onderzoek is ook in een aantal andere landen uitgevoerd en dus kan er vergeleken worden. Trots meldt een woordvoerder van de bank dat Zuid-Afrikanen na Amerikanen de gulste gevers ter wereld zijn.
Dirigent Jaap van Zweden legde vorige week in Pauw & Witteman uit waarom Amerikanen zoveel aan de charitas schenken: omdat ze zo weinig belasting betalen.
In Zuid-Afrika liggen de belastingschalen wat hoger – al is vermogensbelasting hier een onbekend fenomeen – maar ik denk dat we niet te snel moeten juichen over de Zuid-Afrikaan als mecenas. Enthousiasme voor goede doelen combineren hier goed met een grote afkeer van dwingende maatregelen die aan de grote afstand tussen rijk en arm – Zuid-Afrika is internationaal koploper – een einde moet maken.

In de Volkskrant van vandaag behandelt recensent Jean-Pierre Geelen de ‘documentarieserie’ Rauw en Puur van Mildred Roethof. In deze serie worden vier ‘losgeslagen gangstermeisjes’ gevolgd. Volgens Geelen waren het eerder ‘pubermeiden die zich vervelen’. In de laatste aflevering ging het over bolletjesslikkers op Schiphol – dat had met die meiden al helemaal niets meer te maken. In een uitzending van DWDD maakten de meiden zich begrijpelijkerwijs bijzonder boos op Roethof.
Geelen herinnert aan de serie reportages die ze eerder dit jaar in Zuid-Afrika maakte. Die reportages noemt Geelen ‘overtuigend’ – ze toonden een werkelijkheid waaraan weinig viel te verfraaien aldus de recensent.
Dat was nu precies waaraan ik destijds bij het bekijken van enkele reportages twijfelde. Aan schokkende beelden in Zuid-Afrika geen gebrek, aan ‘rauwe en pure’ levensverhalen evenmin. Maar van de sloppenwijken in Kaapstad weet ik ook dat er huiswerk wordt gemaakt, muziek en theater. Omvangrijke buddynetwerken ontfermen zich over de zieken. Majorettekorpsen, voetbalteams, naschoolse bijspijkercursussen.
Wie zich tot deze verschijnselen beperkt, en een soort Goed nieuws Show samenstelt, maakt zich al even schuldig aan het vertekenen van de werkelijkheid.

The City Press, een van de beste zondagskranten in Zuid-Afrika, publiceert vandaag de uitkomsten van een onderzoek naar de bereidheid van hoger betaalde Zuid-Afrikanen om in te leveren. Zo test de krant de haalbaarheid van een nieuw groeiplan, vooral gericht op het creeeren van banen, van minister Patel. Het is een moedig stuk omdat het een van de heilige huisjes van Zuid-Afrika ter discussie durft te stellen: wie rijk is zal nog rijker worden. Dat is een inmiddels gederacialiseerd dogma. Rijke zwarten lijken al net zo weinig bereid om in te leveren als blanke.

In de aanloop naar de eerste democratische verkiezingen in 1994 stelde een Zuid-Afrikaanse vakbondsbestuurder voor om hier zwembadbelasting te gaan heffen. Een wellicht ingewikkeld uitvoerbaar maar daarom niet minder interessant voorstel. De paniek van toen nog overwegend blanke zwembadbezitters viel van de gezichten te lezen. Op mijn vraag wat ze van vermogensbelasting vonden kreeg ik steevast als antwoord dat ze tegen dit soort ‘socialistische ideeen’ waren.

Patel waagt nu een nieuwe poging en geen seconde te laat. De afstand tussen rijk en arm is nergens in de wereld zo groot als in Zuid-Afrika. Daar zijn alle onderzoekers het over eens.

De City Press heeft nu vastgesteld dat een meerderheid van 60 procent zich tegen Patel’s voorstellen keeert. De krant stelt vast dat ze dus geen draagvlak hebben. Dat lijkt me een snelle conclusie. Ik vind het juist bemoedigend dat, aan het begin van een nieuw nationaal debat, al veertig procent voor is.

Nadat hij in de jaren tachtig Makro dwong om zich uit Zuid-Afrika terug te trekken, heeft Rene Roemersma nu een nieuw succes behaald. Na zijn optreden in Andere Tijden, waarin hij bevestigde noch ontkende bij aanslagen van RaRa betrokken te zijn geweest om er vervolgens tot in alle details over te spreken, wil een meerderheid in de Tweede Kamer dat geweldsdelicten niet langer verjaren. Een sprekender voorbeeld van de gewoonte van linkse extremisten om rechtse radicalen in de kaart te spelen kan ik niet bedenken.
Roemersma optreden in Andere Tijden werd onthullend genoemd en dat was het ook. Niet eerder zag ik iemand zo zonder enige zelfreflectie, en zo pedant, terugkijken op de losgeslagen jaren van zijn leven.
Ik belde E. en vertelde haar van de nieuwe kamermeerderheid tegen verjaring. ‘Ik ga naar Harry Potter’, zei ze en daarmee was alles gezegd.

Veel boze verklaringen in mijn inbox over Zuid-Afrika’s stemgedrag in de Verenigde Naties. Het land onthield steun aan een nieuwe motie die discriminatie op grond van seksuele voorkeur afkeurde. Het land dat in 1996 gelijke rechten grondwettelijk vastlegde en inmiddels het homohuwelijk heeft gelegaliseerd vormde een verenigd front met vrijwel alle andere Afrikaanse landen.

De verontwaardiging is alleszins begrijpelijk. Steun voor de ingediende motie zou immers automatisch moeten voortvloeien aan de gronwettelijk gegarandeerde vrijheid. Toch is het niet zo simpel. Tussen wetten en daden staan nu eens dromen in de weg. Dromen van weerzin tegen westerse ‘agenda-setting’ (een misverstand overigens nu Brazilie een van de voorvechters van gelijke rechten binnen de VN is). Dromen van Afrikaanse eenheid (symboolpolitiek zolang autocraten en halfgoden in nogal wat landen de dienst uitmaken). Dromen om niet voor blank te worden versleten, een angstvisioen dat veel Zuid-Afrikaanse vertegenwoordigers in den vreemde achtervolgt.

Activisten klagen met recht Zuid-Afrika’s stemgedrag aan. Homovriendelijkheid moet niet alleen thuis gelden. Maar evenzeer geldt dat het voortdurende beroep op een voorbeeldige grondwet onvoldoende is om de vertegenwoordigers in internationale fora tot een andere houding te bewegen. Het ‘rechten discours’ – newspeak voor acceptatie op grond van nationale en internationale wetgeving die gelijkheid voorschrijft – overtuigt niet (altijd).