‘Kun je een wereld veranderen die niet de jouwe is?’ Dat is de prangende ondertitel van de film Bridging the gap die aanstaande zondag op IDFA in premiere gaat en gisteren werd voorvertoond in het Amsterdamse Ketelhuis. de film vertelt het verhaal van Daniel Knoop die in Cameroun voor de Wereld Voedsel Organisatie (FAO) gaat werken. De film volgt zijn tocht: de voorbereidingen, het feest, het vertrek, het afscheid van Kriton, zijn geliefde, op Schiphol. Dan: de aankomst in Cameroun, het nieuwe kantoor, de opsomming door een VN ambtenaar van wat hij allemaal niet mag om wille van zijn veiligheid. In de loop van de film komt er een einde aan Daniel’s relatie. Kriton mist blijkbaar wat zijn vriend met Afrika heeft. Door de afstand is de liefde ontoepasbaar geworden. Daniel heeft er veel verdriet van maar kan daar maar weinig over kwijt. In Cameroun is sprake van actieve vervolging van homoseksuelen. Als hij ondanks alle vrijheidsbeperking die de FAO hem min of meer oplegt alsnog in contact weet te komen met de homoseksuele subcultuur in dat land krijgt de film een onverwacht en dramatisch einde. Maar het betekent geen afscheid van Afrika. Volgende week vertrekt de hoofdrolspeler naar Kinshasa, een andere baan binnen de FAO.

So far so good. Een mooie, ingetogen film die alle 83 minuten de aandacht weet vast te houden. Maar waar slaat die ondertitel nu op? In het nagesprek overvalt mij het ongemakkelijke gevoel dat de film in een agenda past: die van de praktisch idealisten. Deze nieuwe stroming in de ontwikkelingshulp richt zich veelal op jongeren en vindt dat je hulp zelf moet doen. Daar kun je geen logge, overbureaucratische en stroperige hulpindustrieen bij gebruiken. Die staan alleen maar in de weg. Dat zijn, zeg maar, onpraktische idealisten. Is het negatieve beeld van de FAO in de film niet wat versterkt, omdat dat de boodschap dient?

Is Daniel eigenlijk wel naar Cameroun vertrokken om de wereld te veranderen? Ik geloof er niets van. Natuurlijk speelt dat idealisme mee. Maar zijn er niet evenzeer andere, vaak onuitgesproken, motieven. Het Afrikaanse licht. De natuur. Het klimaat. De heftigheid. De traagheid (die een groeiend aantal Afrikaanse jongeren juist meer en meer tegenstaat)? Het avontuur? De elegantie, de geur, de geluiden, de mannen, wellicht? Waarom wordt door die opgepaste ondertitel Daniel’s besluit om in Afrika te wonen versimpeld tot een keuze van de hulpverlener die de hulpbehoevende tegemoet schiet? Waarom blijft de vraag ongesteld wat Afrika hem biedt? Dat Daniel er, ook zonder Kriton, uiteindelijk gelukkig is – misschien niet elke dag, maar vaker wel dan niet – lijkt voor een deel van het publiek onaanvaardbaar. Maar een tante (of was het zijn oma) zegt: ‘Dat wisten we al toen Daniel nog heel jong was, dat hij later in Afrika zou gaan wonen.’

Veel voorkomende metafoor op internet: Door Rosa Parks, die in de bus op een whites only stoel bleef zitten toen dat nog verboden was, kon Martin Luther King lopen. Door Martin Luther King kon Obama rennen (‘run for president’). Door Obama kunnen wij vliegen.
In het stuk dat de schrijver Ben Okri aan Obama wijdde, krijgen zijn woorden vleugels. ‘If I were asked what most struck me on that day I would say that, in the end, some kind of beauty won the election. And beauty walked the night, by the thousands, going home to a new day. Klik hier voor de hele tekst in The Times.

1
Een keer Miriam Makeba ontmoet. In 1992, tijdens een van mijn eerste bezoeken aan Zuid-Afrika, in de vroege ochtend op mijn logeeradres. Gewichtige dame in vol ornaat vergezeld door een op het oog gemoedelijke man. Me netjes voorgesteld en een hand gegeven. Later met z’n allen in de lift naar beneden. Me vervolgens de hele dag afgevraagd wie die twee nu ook alweer waren. Ik had ze eerder gezien. Maar waar ook weer? En in welke hoedanigheid?
Google bestond toen nog niet.
’s Avonds aan mijn gastvrouw gevraagd wie toch die aardige mensen in de ochtend waren.

2
In 2005 publiceerde ZAM ‘Afscheid van Mama Africa’. Makeba had aangekondigd aan een afscheidstournee te zullen beginnen. Klik hier om het pdf bestand te openen

De echte Obama – The Musical ging overigens afgelopen zondag in Nairobi in premiere. Meer daarover op http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7702840.stm

Aandoenlijke beelden, natuurlijk. Maar Owuor, die een bericht plaatste op de website van Kwani!, een van de leukste literaire sites van Afrika, vraagt zich af waarop de Kenianen zo trots zijn. Zijn biologische vader liet zijn zoon in de steek en betaalde nooit alimentatie, schrijft Owuor. En hij verwijst naar de autobiografie van Obama, die memoreert meer van zijn vaders afwezigheid te hebben geleerd dan van zijn aanwezigheid.
Owuor moet ook weinig hebben van het charme offensief van de Keniaanse premier Odinga die Obama tot vier keer toe een donatie aan zou hebben geboden. Die Obama tot vier keer toe zou hebben geweigerd. In een reactie wijst een andere briefschrijver, KenyanPoet, er nog fijntjes op dat Obama’s Keniaanse opa zich fel verzette tegen de relatie van zijn zoon met een blanke vrouw. Dat zou het Luo-bloed vertroebelen. Een racist, dus.

We hebben geluk dat Obama over deze onverkwikkelijkheden zwijgt, schrijft Owuor. ‘Daar moeten we hem dankbaar voor zijn.’

Natuurlijk laten de euforische beelden uit Kenia me niet koud. Obama’s overwinning is die van alle non-racialisten in de wereld. Maar ook heb ik een bang vermoeden dat achter de euforie grote verwachtingen schuilgaan. Dat Obama in het dorp van zijn oma een shopping mall bouwt, dat hij de ontwikkelingshulp aan het land vertienvoudigt en studiebeurzen zal uitdelen aan alle Keniaanse jongeren van boven de 18. Maar de boodschap van Obama is een andere, in lijn met – ja, ik ga het optikken en nee, ik ben niet rechts geworden – the American Dream .
Obama’s overwinning is er vooral ook een op zwarte Amerikaanse leiders – en hun Afrikaanse brothers – die aan een voortbestaan van de pijn van de slavernij en de segregatie hun macht ontlenen. Interessant dat Jesse Jackson vannacht zijn tranen de vrije loop liep. Een jaar terug moest hij nog niets van Obama hebben. Idem Farrakhan, dito dominee Wright. De impact van Obama op een apatische zwarte massa in de Verenigde Staten is misschien nog wel groter geweest dan op de blanken die nu voor het eerst een kandidaat met een ‘dubbele nationaliteit’ kozen, zoals een Amerikaanse het vannacht uitdrukte. Daarmee omzeilde ze het woord ras.

Obama’s overwinning is er vooral een op de cultuur van het slachtofferschap. Ik hoop zo dat hij die boodschap ook in Afrika verspreidt.

Tijdens het signeren van de litho’s van haar Mandela portret herinnerde Marlene Dumas zich opeens wanneer ze het werk maakte: tijdens de lange verkiezingsnacht van 2004. Toen George W. Bush toch de verkiezingen won. Het lijkt nu een eeuwigheid, duizenden slachtoffers in Irak en een kredietcrisis geleden. Het was een tijd waarin het woord nationaliseren taboe was.
Een getekende droom – portrait of a young Nelson Mandela – waarop het licht van die bittere televisiebeelden toen zijn schaduwen wierp.
Zou Marlene vannacht opnieuw … ?

In 2006, tijdens zijn bezoek aan verschillende Afrikaanse landen, sprak Barack Obama in Khayelitsha (Kaapstad) met activisten van de Treatment Action Campaign In een besloten zitting die volgde op het officiele bezoek suggereerden de activisten dat hij zich kandidaat zou moeten stellen voor het Amerikaanse presidentschap…

Gemengde gevoelens over Mosiuoa Lekota, oud-minister van defensie en oprichter van een nieuwe partij in Zuid-Afrika. Bij een herdenkingsdienst voor Simon Nkoli, die in 1998 stierf, stal hij m’n hart. In eerlijke bewoordingen memoreerde hij de strijd die zich in de tweede helft van de jaren tachtig onder de aangeklaagden in het Delmas proces had afgespeeld. Ze waren allen politieke activisten beschuldigd van hoogverraad. Twee zwarte kameraden waren homoseksueel. Het was aanleiding voor heftige woordenwisselingen achter de gevangenismuren. Konden ze wel met hun handen van medegevangenen afblijven? Zou de afwijkende seksuele voorkeur niet gebruikt worden door de aanklagers van de staat? Lekota was daar lange tijd van overtuigd maar gaf zich uiteindelijk gewonnen. Of beter: hij werd zich bewust van zijn ongelijk. Dreigementen om de homoseksuele medestrijders uit de groep te gooien werden uiteindelijk ingetrokken. Simon’s homoseksualiteit verschafte hem uiteindelijk een sterk alibi – hij had op de dag van de vermeende moord een vergadering van een homogroep bijgewoond – en na vijf jaar in voorarrest te hebben gezeten, werd hij vrijgesproken.

Simon stierf in de Zuid-Afrikaanse zomer van 1998 aan Aids. Lekota zwaaide hem lof toe, de verdienste voor de vrijheid van homo’s te hebben gestreden … en te hebben gewonnen. ‘Toen we aan de onderhandelingstafel zaten met de onderdrukkers van het blanke minderheidsbewind keken we elkaar aan. We bespraken een overgangsgrondwet die discriminatie op grond van huidskleur zou verbieden. Moesten we nu onze kameraden die er een andere seksuele orientatie op nahielden, laten vallen. Nee, onze nieuw verworven vrijheid moest ook de hunne zijn.’
Hier sprak dus een man naar mijn hart.

In september j.l. viel Thabo Mbeki van zijn troon. In eerdere blogs heb ik betoogd hoe terecht ik dat vond. Lekota koos ervoor zijn leider te volgen en keerde niet in het nieuwe kabinet terug. Inmiddels heeft hij met oud-vakbondsleider Shilowa een nieuwe partij gevormd. Tijdens een ‘nationale conventie’ die afgelopen zaterdag gehouden werd, klonk veel bezorgdheid voor het ‘verval van de democratie’ in Zuid-Afrika, de dreiging van grondwetswijziging, toenemende corruptie. O ironie, een nieuwe partij, aangevoerd door een oude elite – die rond Mbeki – wil de macht heroveren door zich op te werpen als de felste verdediger van de democratie, die deze kliek zelf om zeep dreigde te helpen. Wie gelooft nog dat Sarah Palin, die naar voren is geschoven als de felste bestrijder van ‘Washington’ door een denktank in Washington, een fenomeen is? Denk ook aan de vorige Nederlandse minister van asielzaken die bijna 1600 ongelukkigen clementie verleende en nu haar opvolgster verwijt al een kleine 400 uitwijzingen te hebben ingetrokken. De vox populi openbaart zich steeds vaker als een nuttig instrument in de handen van bevoorrechten.

I
De oud-president van de centrale bank in de VS, Greenspan (foto), sprak vorige week van een ‘krediettsunami.’ Alsof het hier een natuurramp betreft. Even vermakelijk is het begrip ‘casinokapitalisme’ – oftewel: met het systeem is niks mis maar de uitvoering deugt niet. Dat klinkt me bekend in de oren. We spreken begin jaren negentig: met het communisme is niks mis maar de manier waarop het werd toegepast liet te wensen over.

II
Meesterzet van de Republikeinen: fingeer een moordaanslag op Obama zodat de angst weer het leitmotiv van de Amerikaanse verkiezingen wordt. Republikeinen wonnen altijd op angst: voor de commies, voor de moslims, voor de democraten, voor de belastingverhoging. En nu voor een burgeroorlog die het gevolg is van een vermoorde president?

Wat lijken ze toch op Zuid-Afrikaanse Boeren in 1994. Geen reportage over de Amerikaanse verkiezingen zonder bange rednecks. De communisten komen! Obama is een socialist, een moslim, een terrorist! Het Armageddon is in aantocht.
De interviewer vraagt: Hoe weet u dat?
Dan volgen er blikken van ongeloof en verbijstering en geen antwoord. Want dat zie je toch aan ‘m – zie je ze denken.

In de maanden voor de democratische omwenteling in Zuid-Afrika beheersten diezelfde beelden veel reportages over het naderende onheil. Zuid-Afrika was uitgeleverd aan de anti-Christ, de duivel heette Mandela. Geen twijfel aan de naderende ondergang.
Ik zie nog de angst in de ogen van de ouders op een school in Johannesburg. Ter discussie stond hoe deze slegs vir blankes skool een beetje plaats zou kunnen maken voor zwarte leerlingen. Niet meer dan tien procent van het totaal. Alleen uit de eigen buurt, dus middle class. Onder strikte voorwaarden en niet nadat er een toelatingsexamen was afgelegd.
‘Ek gaan nie betaal vir twee nie’, schreeuwde iemand.
‘Hulle moet bly in hulle eie wyke’, een ander. Eigen volk eerst.

Toen volgden er verkiezingen en Mandela werd president.
Er wordt vast nog wel eens gekla en geskreeu maar vanmorgen meldt de Johannesburgse Sunday Times dat onderzoek op de voormalige Model c scholen, die dus ooit alleen voor blanken waren, dat tachtig procent van de kinderen vindt dat er nu gelijke kansen bestaan. Dat bijna tachtig procent uit ervaring weet dat kinderen bewust in een multiculturele opstelling werden geplaatst. En dat negentig procent van de ouders gelukkig is met de raciale integratie op school.

Het kan raar lopen. De rednecks weten niet hoezeer ze telkens weer het levende bewijs vormen van dat wat in Zuid-Afrika al wonderen verrichte: een shocktherapie door een overwinning van Obama.